LUNEX TI CH’ENALO’

Ruperta Bautista Vázquez

SK’EOJAL K’IN

Enrique Pérez López

LUNEX TI CH’ENAL O’

Ruperta Bautista Vázquez

Chaval

Chaval chatze’ta ti ya’lel jsatutike

chak’elbe sme’nal ti ma’satetike

unenot to akuy aba, mu xa na’ me mu xalik yu’un ame’lubel

skoj li me’nale nichin no’ox avo’nton cha’ak’otaj

¡Ay chulti’ me’el!

Chaval chapoxtavan, a’ no’ox chayajesvan xchi’uk ayolom k’ok’

chak’anvan, a’ no’ox chak’elan jyom sk’ak’al avo’nton

chalekubtasvan, a’ no’ox stz’itet avu’un tup’vanej

¡ Ay chulti’ me’el!

Chaval chana’ lek, a’ no’ox akiloj abolil

chava’i lek, mu xa na’ me pak’chikinot

lekil antzot, batz’i yan apukujil

chavavta lekilal, a’ no’ox chailbajinvan skoj apukujil

¡Ay chulti’ me’el!

Chaval chasa’ lekilal, a’ no’ox chavilbajin ti jchi’iltaktike

chak’an ko’oluk li kuxlejale, a’ no’ox chapech’ ti tek’el me’on

chavil batel, a’ no’ox cha pojbe xik’ ti yantike

chak’an oyuk lekilal, a’ no’ox chalikes majbail milbail

chulti’ me’el ¿K’uchal mu xa ch’ani jutuk?

Batz’i ve’lil

Stziltzun no’ox yu’unik yi’bel sbakelik

ta xchanibal yikom balamil jipajtik k’uchal nach’il chikinil

p’ijil jnaklejetik spajoj yich’akik ta snukulel ti balamile

mu xa xpaj sjol yo’ntonik yu’un a’ ech snopel yu’unik.

Ti anil xaxik batel ti unen yax-otz’an bek’ete

ta spitzbeik lok’el ti k’usitik oy skuxlejal ti balamile

lek no’ox cha’iik slajesbik slekilal ti ch’ul osile

xuch’ilanik no’ox stukik ya’lel sbek’tal stakopalik.

Li’ ti chib oxib abile xjaylichantaj ye’ ti sk’obike

juju tuch’ ta stuch’ik batel slekilal ti osil balamile

skap svotz’ik, ta spitz’ik, slok’esbeik yik’al a’lel

ta spas ta sve’elik ti jtak’in joletike.

Xaktonal ka’ chjaxp’ujik ti sk’ixnal yok sk’obik

ta snak’ no’ox sbaik yu’un sk’ixnal ti k’ak’ale

xk’oletik xchik’inajik no’ox slajesik ti k’usi sbolil spasojike.

X-unej ti st’ujumal sbon ti balamile

ta sba lup’etal ch’akomal ve’lil

spitz’ik no’ox sjob ti balmile

te ta sk’ak’al xepual sp’ijilike.

Lunex ti ch’enalo’

Ta yunenal ikliman ch-atin ti k’ak’ale

spomtabe xch’uvil me’onetike

jpanmuk’tavanej smakbeik slekil sbek’tal ti osile

stz’ujet no’ox cha’iik ti milvaneje.

Ti ch’uvil xchi’uk syaxal a’maletike

j-ok’ no’ox k’ataj ta uk’umal ch’ich’

ti yich’el ti muk’ ti kajvaltike yakuxulxa

te xa no’ox xkajet ta sba stz’ubilal ti lajelale.

Junxa yo’nton nopejik talel ti jmilvanejetike

ta sba xch’ulelik ti jsa’ lekilaletike

a’ xchi’ilik pukuj spas yabtelik

lek xvinaj ti a’iel ti milel lajelale.

Ti buch’u lek yo’ntonike, a’ stijik jbael ti ti’ mukenale

k’okbatik snuk’ik yu’un smantal ti jk’ulejetike

chanavik ta pixbil ch’ixal lumetik

xchi’uk sujbilal milel la staike.

A’ la jyil ta sat ti j-anil o’nton ik’e

xchi’uk xch’ich’el ya’lel sat ti osile

smakbeik sat ti me’on untike

ch’och’obtasbil ikomik yu’un sk’ak’al yo’nton tuk’etike.

Jyakubeletik

Jtz’uj cha’tz’uj sjik’ batel lekilal ti k’ak’ale

x-ik’ub, smaj sba, te xvalk’uj sutp’ij ta sba toketik.

Xpujlajetxa ti vo’betike xchi’uk smaj no’ox sbaik stze’ej ti o’e

ti vinajele x-ak’otaj no’ox skuyoj sba.

Tzatzal pukujil chonetik syajesbeik

spat xokon ti koltaele

jaylichan no’ox sbakel ye svesk’unbeik

sbik’tal kevalil ti koltaele.

Ti sakil sjol osile xchi’uk ti voch voch o’ntonale

chalik bu oy nak’al ti chopolale

j-ech’el no’ox chak’bik yip ti lekilale.

Bol bek’ satiletik slajesik ti lekil abtelale

ta epal ch’ich’etik xcha’vok’talel ti vokolile

lek no’ox cha’i xchanik chopol lajelal ti ololetike

koltabilik yu’un ti pak’taj k’ope.

Ti jkuch lajelale, te spek’an pek’an komel ch’ich’etik

stz’ites komel utel ilbajinel

tz’ikem to yu’un ti yip lekil o’ntonale, koltabil ta ch’ul ik’.

K’alal ta lajele

K’alal slikeb balamile: ti jik’ o’ntonale

Xchi’inoj ti xambal sk’ejimol

ti j-al mantal mutetike

ti patil chk’ataj ti jakil o’ntonal.

yo’nton smala ti ch’ul balamile

ti slajebal batel kuxlejale,

xp’ajxa yu stzajal ya’lel sat

yu’un ti lajelale makalxa yu sat yelov.

Xpuk no’ox ti anil ti k’ak’al o’ntonale,

spajesbe xch’iel ti kuxlejale.

Xp’ol no’ox ti anil ti toyombaile,

stijbe no’ox sbolil sjol ti tzalombaile,

stup’be no’ox batel snopel sjol yo’ntonik ti viniketike,

a’ kuxul xkom ti chopolile.

Ma’uk ech sjam

Jtos no’ox spas yabtelik ti bol j-ilbajinvanejetike

totil pukuj jnutz tak’inetik xpamuk’tavanik

ta yunenal jun ak’ubal

xch’am ik’tabe no’ox smuil ti lekilale.

Snak’ sba ti tzatzal jk’uleje

ti lekil chapanele chich’ batel ti anil,

a’ stunes k’alal xtun yu’un xai’e

j-ak’vanej ta me’nal.

K’alal ta stoylejal slo’lavanej na

stubta yalel tal epal mil bail

Te ta yalbale,

Xvochet no’ox ti me’nal lajelale.

Totil j-ilbajinvanejetik slajesik ti kuxlejale

xulesik ti k’usitik lek jutebe,

ta jcha’ ilbetik svokol ti ch’ul osil balamile.

Yak’el ileluk lajelal

Skoj smul ti me’nale

yo’nton mu xch’unik ti a’ smulike

xk’atajik ti sve’el tuk’etik

bak’intike a’ xa slikesbeik sjol ti slumalike.

Sjak’ik ti ach’ jch’ieletike,

ti p’ijil viniketik stak’ik xchi’uk jpak’el bek’ tuk’

ta sjol ti me’onetike.

Stzeet no’ox yo’ntonik ti jmilvanejetike

nojem no’ox ti obokil o’ ti satike

stz’itet no’ox sbek’ ti stzatzal yabtajebalike

szeet xvavetik yu’un xnichimal yo’ntonik ti jmilvanejetike.

Tzotzik xchi’uk smakik xchi’uk smuk’tik abtajebalik

ta slajesbeik skuxlejal ti sibtasbil ololetike,

mu’yuk sk’uxul yo’ntonik slajesik ti kuxlejale.

Nichim no’ox yo’ntonik spabik sk’inal ti yabtelike,

a’ tajimol k’in yu’unik ti jmilvanejetike.

A’ ech nopen slikesik batel ti me’nale,

totil jk’ulejetik nichim no’ox yo’ntonik, stze’inik no’ox.

Enrique Pérez López

Jeche’ la jpat ko’on

Li’ me xvulvun ko’on chotolun, jch’ul moltot

li’ me ta jmalaot ta sti’il be chotolun:

xniket jch’ulel yu’un lek tzatzal ololun

jpatoj xa ko’on, lok’an me tal ta jpetot.

Muk’ avo’on, xavilet chak’uchal mutot

ja’ jech ta jmala jchi’il ta be, vechelun,

chkat yav avakan, mu’yuk bu vokolun

mu xi lub ta sa’el anak’obal, moltot.

Ta ik’al osil ka’ay to ti ava'yej une,

Sakpak'an asat te chotolot ta amak’

chachapan aba ech’el, chavik’un une.

Yo luben xa ach'ulel ta k'abal chavak’,

chkux abek’tal ta ik’al osiltik une,

mukul ak’op, yut banamil xa la stak’.

Xch’ul na bolon

K’alal la ach’ie anutzoj muyel vinajel

yij no’ox avibel xkuchojot lek talel,

ta sikil osil tzatzuben ach’ulel

snaot yajvalel ch'ul banamil vinajel.

Tzonte’ vitz bolom achi’il ta lo’ilajel,

batz’i vinik antz sjoyojot ta xch’ulel

namal jxanviletik sk’elojot vulel,

ti jnopol osile tzk'an vokolajel.

Chlok’ xa xch’ich’al yokik tal ta ok'oletel,

tzvules ta sjolik sk’oplal vokolajel,

ol nich’on yak’oj to svokol patetel.

Ti ch'ulelale chak' sbek'tal ta lajel,

ta sk’ak’alil sike tzk’an te meyetel

ta sa' xojobal sbe ta yorail slajel.

Jpas k’in

Ta jol ko’onton vo’nej te jchi'inoj une,

bik’it to la jchan mu bu tzakal tal ta vun,

ta yaxaltike chk'opoj jch'ulel, xvikvun

ti jk’ope tzk'upin spatbel yo'on ik' une.

Li' xa kejel patalun tana yu'une,

sventa xchoti komel jbi ta lekil vun,

Jchapanoj xa jkuxlejal ta tunel un,

nichimal abtel ti tztuk'ibtasune.

Nichim ta jyalel ko’on, yu’un bankilalun,

xite’et xik’et jtoyoj jsat bu xiva’vun

ta stoyel jch'ul totik nijil patalun.

Ja' tzk'elik kak'ot k'alal te xivilvun

Chlaj yatel ko'onton, mu'yuk me vokolun,

Ta jnijan jbek'tal, mu xa bu xivilvun.

Yajavaltak vo’

Lek atoyoj ajol chak’el batel k’ixin osil,

Abol sba ach’ute, oy svokol chlaj chk’ak’ ta takiti’il

oy sk’ak’al avo'nton, mu sna’ xk’unib ta stojol jchi’il

chabakubtas jbek'tal ta mal k’ak’al k'ixin osil.

Ech’ xa sk’ak’alil ti k’uxulal k’epelaltike,

Tz’e’el xa jchikin ta jmala xak’opoj, xatij aba

Patbo yo’on osil alo bak’in chtal vo’ suj aba,

Jilil xa yu’un taki ti’il tztza’ vo’ ti ko’onkutike.

Tzobo ya’lel asatik xchi’uk avitz’in Itzan tun,

Ich’un ta k’ux, k’elavil takin xa yok sk’ob jch’ulel,

K’un xvulvun ko’nton sta xa yorail sk’ak’alil kulel,

Lilino to avibel kuxul muk’ta vitz Balun tun.

Yaxal mut, stalel kolemal

Ja’o uni jlikel xkuxetel yo’on nichimal vinajel,

Jsil xyaxal mochib la sk’elanbe tal viniketik,

Jok’ol luchul vulel ta k'ejimol ta sk'ob te'etik,

Jech lik skap sba ta yolil sikil tok ta k’opojel.

Sbatel osil ak’bil xtuch’ sikil ik’ xchi’uk xyaxal xik’,

Jvaychinom ta xchapan lok’el sk’eoj ta yo’on, ta yutil,

Mu sk’an xich’ chukbel xch’ulel, snak’oj sba yu’un bol satil,

Tzk’upin no’ox xvil, tznojes no’ox lek yo’on ta kolemal ik’.

Jujun sob malk’ak’al chi’inbil ta vo’oy skolemal

Ta yol tulantik vitztik ti xch’iel sk’opojel ek’e,

Tzk'upinbe slekil yutzil ti ch'iel k'opojel ek'e

Svok’ben vinajel, te’tikal mut sbon xa kolemal.

K’unil lajel

Xi'eltik asat chalok', k'ux avo'on yilel,

Avelo oy svokol ta ok'el yu'un xch'ailal k'ok',

Jujun k'ak'al ti ch'ich'e ta xtakij, chlok',

Ch'ulelal jech baklukan chcham ta milel.

Mut mut'ul ye ta xi'el xbolet ta vilel

Tal sbain utz'inel, k'uxul mulil, ta x-ok';

Uk'um jobinte' mukul ta sakil pok',

Ain lajem xa spukujil ch-ok' xa yilel.

Balun ok'es kupem yik' abol sba ek'e,

Mu sna' k'u yu'un chlaj xch'iel sk'opojel batel

Oy to boch'o jun yo'on ti chk'ejin ek'e;

Bol viniketik chutz'in sbaik ta jatel

Mu xilik jal xch'iel stakipalik ek'e,

Xkuxlejike tzk'anik anil cha'sutel.

Matanal

Och ta yut banamil ovol tz'unubil,

Xyaxal ak'ubaltik, muk'ta k'ixnalil,

Yut ch'util la yak' slekil yutzilalil

Ach' matanal ta yut xa lek tanibil.

K'an me yich' bol jotz'el lok'el bu volbil,

K'uchal mu xil sat sakil kuxlejalil,

Stzatzal jotz'el lok'el yo stakipalil

¡utz pisile yich' pajesel, te makbil!

Natik xa yi'bel yak'oj ti sbel sjole

Jun yutzil xch'iel tzotz nitil tzakal talel

Ti yo'one mu xa x-ak'bat ti svokole.

Ti yuni k'ope bik'it xvechvun yilel,

Ch-ak'otaj ta ik', tzotz yo'on ti sk'ejimole,

Stzatzal ko'ontik ta smalael lekilalel.

J-ik’al: jpas k’in tajimoltik

Akuxleje ta vob amay tztijik tal,

Xvulvun likel ta ajol nichim k'opetik,

Sk'op slo'il muk'tikil viniketik chlok' tal,

Ta stoyel xi'el abek'tal xvokoletik.

Le'e tajimol k'in xa chak'ik ava'ay tal,

Ta me spasik k'in jlok'el paxonetik,

Boch'o oy xch'ulele va'anbil stakipal tal,

Tzkoltaik jch'ul totik, ja' jpojvanejetik.

Abak sbon asat svinajeb chopolil,

Xa'avet k'uchal pukuj yu'un chalo'lavan,

Chavik' xa kirixano ta mu bolil:

K'usi chapase slekil yutzil k'in van,

J-ik'al tze'ej sba, xi'bal sba avutzilalil,

Tajimol k'in, ak'ot ak' elov tztzakvan.

Ruperta Bautista Vázquez, ta yeloval sat ch’ul k’ak’al xchi’uk jch’ulmetik u, ta sikil iklimanl, ta sukubal xcha’vinik yual marzo, te ul ta balamil ta slumal Jobel.

Enrique Pérez López, 1964

Ch'enalo', yosilal Chiapas, Mejiko.

Li vok' la ta ik' luman sakubel osil, vaklajuneb yotolal yual o'lalti', malabilun ta sk'ejimol kotz kaxan, k'alal ta xa ox x-och svayel k'analetik. Xojobal jtotik la stzatzubtas jch'ulel; sbatz'i k'op ya'yej sotz'il vinik antzetik och ta jol ko'on k'alal li ch'i tal vo'nej. Sotz'il vinik antz la yil k'uxi lich'i, la smalaik k'uxi xnichimaj tal lek ko'on, ti jch'ulele ta stz'ibta k'op a'yejetik; tzbonanbe snopbenal sjol xkuxlej jlumal, ta jtoj ta vokol k'u yepal ik' chkich'e.

Last Updated: February 3, 2000